Του Νίκου Αλεξίου*
ΑΥΓΗ 2//8/2015
Μικρές Ιστορίες της Αμερικής
«Έρχεται έρημος με φωτιά ο Ιούλιος», λέει ο Σαχτούρης στο ποίημα "Φρέκεν Τζούλι", και δεν αναφέρεται μόνο στις πολλές πυρκαγιές που κι αυτό το καλοκαίρι αποτεφρώνουν επικίνδυνα την Ελλάδα. Τον Ιούλιο επίσης έρχονται μαζικά στην αγαπημένη Ελλάδα και οι Έλληνες της διασποράς, μεταξύ αυτών πολλοί Ελληνοαμερικανοί.
Από τον Ιούλιο ώς τον Σεπτέμβριο, εκεί γύρω στο λεγόμενο Labor Day weekend, που ανοίγουν τα σχολεία, η Αστόρια διακόπτει σχεδόν ολοκληρωτικά την εθνοτική της συμμετοχή στο πολυπολιτισμικό μωσαϊκό της Νέας Υόρκης και δηλώνει την καθιερωμένη παρουσία της στην Ελλάδα. Το ερώτημα είναι τι είδους παρουσία είναι αυτή; Εμφανής ή αδιάφορη; Ουσιαστική ή αμελητέα; Τελικά, με λυγμό ή με κρότο;
Έχει μεγάλο κοινωνιολογικό και πολιτικό ενδιαφέρον (και σίγουρα και οικονομικό) να ανιχνεύσει κανείς ορισμένα από τα χαρακτηριστικά αυτής της διαχρονικής συνάντησης, μεταξύ ελλαδιτών και ομογενών. Το πολιτικό ενδιαφέρον έχει ήδη εκφραστεί από τη νέα κυβέρνηση με την αναβίωση της γραμματείας Αποδήμου Ελληνισμού, αλλά και από τον ΣΥΡΙΖΑ, αφού από τον Μάρτιο έχει δημοσιοποιήσει κάποιες γενικές θέσεις/πολιτικές για τους αποδήμους. «Χωρίς τη διασπορά είμαστε ένα ανάπηρο κράτος», δήλωσε ο υπουργός εξωτερικών στη πρόσφατη 10η γενική συνέλευση της ΠΑΔΕΕ (Παγκόσμια Διακοινοβουλευτική Ένωση Ελληνισμού). Όλα αυτά βέβαια πρέπει εν ευθέτω χρόνω να μεταφραστούν σε πρακτικές και πολιτικές, γιατί αυτό οφείλει να κάνει η Αριστερά.
Από την άλλη μεριά, η πρωτοφανής και παρατεταμένη οικονομική κρίση στην Ελλάδα έχει επιφέρει και βαθιά κοινωνική κρίση. Όμως και οι βασικές δομές στις οποίες παραδοσιακά έχει στηριχθεί η ελληνοαμερικανική κοινότητα, όπως είναι η εκκλησία, οι εθνικοτοπικοί σύλλογοι, τα λεγόμενα Greek-towns και τα ελληνόφωνα ΜΜΕ (ακόμα και τα κέντρα ελληνικών σπουδών τώρα), είναι σε κατάσταση δυστοκίας και κρίσης -για διάφορους λόγους- αλλά κυρίως γιατί έχουν κλείσει πια τον κύκλο τους και δεν εξυπηρετούν τις ανάγκες της νέας αμερικανογεννημένης γενιάς. Όλοι αυτοί οι φορείς, αν και κατά διαστήματα είχαν διακριτές ασυμφωνίες και χαρακτηριστικά, πάντα υπήρχε ένας κοινός παρονομαστής που ήταν από τη μια οι Έλληνες μετανάστες να ενσωματωθούν στην αμερικάνικη κοινωνία και από την άλλη να διατηρήσουν τα ειδικά χαρακτηριστικά της κουλτούρας καθώς και να παίξουν κάποιο ρόλο στα πολιτικά και οικονομικά δρώμενα τόσο της Αμερικής όσο και της Ελλάδας. Η θεσμική κρίση των δομών της ομογένειας δεν οφείλεται στο αν κάτι γίνεται σωστά ή λάθος, που και αυτό ισχύει, αλλά κυρίως γιατί αυτές οι δομές που εδραιώθηκαν πριν από εκατό και πλέον χρόνια, σε άλλες κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες έχουν πια αλλάξει.
Έτσι ένα μεγάλο μέρος από την αναγκαιότητα ύπαρξής τους και τη φιλοσοφία των στόχων τους δεν ισχύει στα νέα δεδομένα. Δύο πράγματα οφείλουν να γίνουν. Ή ο κύκλος τους έκλεισε και δεν χρειάζεται να υπάρχουν πρέπει να εκσυγχρονιστούν και να γίνουν συμβατότερα με τη νέα πραγματικότητα και σύνθεση της ομογένειας. Νομίζω ότι είμαστε στην ύστατη μεταβατική στιγμή, το παλιό μοντέλο οργάνωσης που πεθαίνει αργά, και η γέννηση του καινούργιου που δεν έχει όμως ακόμα διαμορφωθεί. Και δυστυχώς οι νέες δυνάμεις που θα μπορούσαν να συνεισφέρουν στη διαμόρφωση του νέου, είναι ακόμα αδρανείς και αποκλεισμένες. Εδώ ίσως θα μπορούσαν να συνεισφέρουν εποικοδομητικά οι πολιτικές της αριστερής κυβέρνησης.
Πιστεύω ότι αυτό το καλοκαίρι είναι εξαιρετικά δύσκολο για όλους και έχει αρκετές ιδιαιτερότητες σε πολλά επίπεδα, τόσο για τους Ελλαδίτες όσο και για τους Ελληνοαμερικανούς. Όμως έστω κι αν το φετινό μας αντάμωμα φαίνεται να είναι ιδιαίτερο και περίπλοκο, αν πράγματι το επιθυμούμε, μπορούμε να το αναδείξουμε σε καινοτόμο αρχή για ουσιαστικό διάλογο όσον αφορά θέματα εθνοτικής ταυτότητας και συνείδησης -συλλογικής ή ατομικής- καθώς και αυτογνωσίας, αλληλοκατανόησης και αλληλεγγύης. "Μέσα σε κάθε ζωή", μας θυμίζει ο Τ. Λειβαδίτης, "υπάρχει κάτι πιο βαθύ απ' τον εαυτό της - η ζωή των άλλων". Πώς, ποια, τι είναι η ζωή των άλλων στην Ελλάδα κι αντιστοίχως, πώς είναι οι ζωές των Ελληνοαμερικανών; Τι ζητούν από την Ελλάδα και τι μπορεί η ίδια να τους προσφέρει; Πού, σε ποια Ελλάδα έρχεται ο ομογενής από τη Νέα Υόρκη; Πώς δέχεται, αντιμετωπίζει, κατανοεί τον απόδημο ελληνισμό η Ελλάδα; Πολλά τα ερωτήματα και οι ανησυχίες, και μάλιστα σε δύσκολους καιρούς, αλλά ακριβώς εξαιτίας αυτού, πρέπει και οι δύο πλευρές να προχωρήσουν σε ουσιαστικές διαδικασίες που βοηθούν, όπως αναφέρθηκε, τόσο στην αυτογνωσία όσο και στην αλληλοκατανόηση.
Υπάρχει μια σοβαρή αντιδιαστολή μεταξύ Ελληνοαμερικανών και ελλαδιτών ως προς το πώς φαντάζονται/φαίνονται ή πώς θα ήθελαν να φαίνονται οι μεν προς τους δε, τόσο σε συλλογικό όσο και ατομικό επίπεδο. Για παράδειγμα, ας θυμηθούμε τις αντιδράσεις για το βιβλίο του Μήτσου Κασόλα, με τίτλο "Η Άλλη Αμερική", που γράφηκε στη δεκαετία του '70 και πρόκειται για ένα χρονικό που περιγράφει ποικιλοτρόπως τις εμπειρίες του συγγραφέα στην Αμερική και την επαφή του με την ομογένεια. Αντιμετωπίστηκε -υπερβολικά ίσως- με έντονα και εκ διαμέτρου αντίθετα συναισθήματα από τους Έλληνες της Ελλάδας και τους Έλληνες της Αμερικής. Στην Ελλάδα βραβεύτηκε με το Α' κρατικό βραβείο και στη Νέα Υόρκη στάλθηκε στην πυρά.
Ο ελλαδικός ελληνισμός πρέπει να διαμορφώσει νέες διαδικασίες κοινωνικής και πολιτικής κατασκευής των Ελληνοαμερικανών. Πρέπει επιτέλους να ξεπεραστούν παλαιά στερεότυπα που συλλογικά ή ατομικά, συνεχίζουν να σκέφτονται τους Ελληνοαμερικανούς είτε ως Μπρούκληδες ή ως τη θεία από το Σικάγο. Η νέα κυβέρνηση και τα αρμόδια όργανα πρέπει να αναπτύξουν και να εφαρμόσουν νέες πολιτικές που θα ξεπερνούν τα εύκολα ευχολόγια, τις άδειες υποσχέσεις και τις πεπατημένες φρασεολογίες τύπου «οι Έλληνες της διασποράς είναι δύο φορές Έλληνες» ή ότι εκεί «στην ξένη γη φυλάσσουν Θερμοπύλες» κ.λπ. Τώρα πια στην Αμερική, όπως και αλλού έχουν δημιουργηθεί νέες γενιές και που ο τόπος που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν δεν είναι ξένη γη, είναι η πατρίδα τους, και στο κάτω-κάτω της γραφής όλοι αγαπάμε την Ελλάδα. Άρα συνεπάγεται ότι πρέπει να υπάρξει μια άλλη πιο σύνθετη προσέγγιση -και από την Ελλάδα αλλά και από την ομογένεια- ώστε η ελληνικότητα να δύναται να είναι λειτουργική και συμβατή με τις νέες συνθήκες στο περιβάλλον και στον τόπο που δρουν, εργάζονται και δημιουργούν.
Με χαρά διαπιστώνω τον τελευταίο καιρό ότι από την πλευρά της Ελλάδας έχουν ήδη αρχίσει μερικές προσπάθειες από Έλληνες ερευνητές και δημιουργούς, που σίγουρα συμβάλλουν στην προσπάθεια αλληλοκατανόησης αλλά που χρειάζεται όμως να υποστηριχτούν και να συστηματοποιηθούν. Οι μελέτες αυτές αναδεικνύουν τη σημαντική προσφορά των Ελλήνων της Αμερικής στους εργατικούς αγώνες της νέας χώρας τους (π.χ. αναφορές στον Λούι Τίκα), ή στα αριστερά και αναρχικά κινήματα, ή ακόμα, έρευνα για την άγνωστη μέχρι τώρα παρουσία Ελλήνων ηθοποιών στο Χόλιγουντ στη δεκαετία του '20 και '30. Επίσης σε διάφορα ελληνικά πανεπιστήμια εκπονούνται διατριβές, οργανώνονται συνέδρια και εκθέσεις με θέματα που αφορούν τον απόδημο ελληνισμό (ας αναφερθεί εδώ το λαμπρό παράδειγμα του πανεπιστημίου Ιωαννίνων που σχεδιάζει διοργάνωση έκθεσης με θέμα τη μετανάστευση των Ηπειρωτών προς τις ΗΠΑ).
Όσον αφορά την ελληνοαμερικανική κοινότητα έχω γράψει κι έχω πει από καιρό ότι αν και πρόκειται για μια αρκετά επιτυχημένη εθνοτική ομάδα, σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, δεν έχει αναπτύξει ανάλογα κάποιο εμπνευσμένο πολιτιστικό όραμα. Η ομογενειακή κοινότητα της Αμερικής, ως αυτή τη στιγμή τουλάχιστον, δεν έχει αναπτυγμένες πολιτιστικές υποδομές ώστε να στηρίξει πνευματικά και επαξίως τους ανθρώπους της τέχνης και τις ανάγκες της αμερικανογεννημένης γενιάς. Ο μεγάλος μας ποιητής Νάνος Βαλαωρίτης, που έχει ζήσει και στο Σαν Φρανσίσκο, λέει σχεδόν επιθετικά για την ομογένεια της Αμερικής: «Παρ' όλα τα λεφτά [τους]... δεν μπορούσα να υποφέρω τον τρόπο της ζωής τους - ήταν τελείως ψεύτικος. Η ομογένεια και κουραφέξαλα - Δεν σήμαιναν τίποτα για μένα» ("Άστεγος μεταξύ άλλων"). Είναι εποικοδομητικό η ομογένεια να ακούσει τους ποιητές της και την κριτική τους. Να συμβουλευτεί τους επιστήμονές της και να χρησιμοποιήσει δημιουργικά τις γνώσεις τους. Γιατί έτσι θα αποκτήσει κριτική και αυτοκριτική σκέψη, ώστε να κατανοήσει τις νέες συνθήκες και διαφορετικότητες. Γιατί έτσι θα μπορέσει να προσεγγίσει ένα επίπεδο αυτογνωσίας ώστε να ανταποκριθεί, όσο το δυνατόν καλύτερα, στις διαδικασίες εθνοτικής συνέχειας, ταυτότητας, συνείδησης, ελληνικής παιδείας, γλώσσας. Και όσο το γρηγορότερο τόσο το καλύτερο, αφού η ιστορική και δημογραφική αλλαγή έχει καταγραφεί.
Και αυτό το καλοκαίρι στην Ελλάδα από άκρη σε άκρη, σε χωριά και σε νησιά, και παρά τις πολύ δύσκολες συνθήκες, συνδιοργανώνονται δεκάδες συνέδρια μεταξύ τοπικών κοινωνιών και αποδήμων. Συνήθως με πολλή αγάπη και ακόμα συχνότερα χωρίς την παρέμβαση του κράτους. Είναι ένα γιορτινό αντάμωμα των απανταχού Ελλήνων στη χώρα του φωτός (στη πιο όμορφη χώρα του κόσμου, λέμε όλοι). Η κουλτούρα είναι ουσιαστικά υπόθεση μνήμης. Ίσως αυτός ο φρικτός Ιούλης να είναι η μεγαλύτερη ευκαιρία μας. Να ξεπεράσουμε την ανακάλυψη του εαυτού μας ως Ελλήνων. Αντίθετα, να φανταστούμε ως Έλληνες την ανακάλυψη ενός μεγαλύτερου και βαθύτερου εαυτού. Διαφορετικά αν μείνουμε στα ίδια, όπως λέει ο Θ. Καλλιφατίδης από τη Σουηδία, «έτσι φτάνεις στο τελευταίο στάδιο της ξενιτιάς, όπου δεν έχεις τα μέσα να αξιολογήσεις τη ζωή σου... ό,τι σου απομένει είναι η εικόνα του εαυτού σου».
* Ο Νίκος Αλεξίου είναι ποιητής, συντονιστής του ΣΥΡΙΖΑ - Ν.Υ., ιδρυτής / ερευνητής του Προφορικού Αρχείου Ελληνισμού, και διδάσκει κοινωνιολογία στο Queens College, Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Ν.Υ.